Vergi usul kanununda düzenlenmiş olan vergi incelemesi, bu kanun çerçevesinde yapılan vergi denetim türüdür. Vergi usul kanununa göre, vergi incelemesinin üç temel maksadı vardır.
Bunlar şu şekilde sıralanmıştır;
- Mükellefler tarafından ödenmesi gereken vergilerin, doğruluklarının araştırılması.
- Mükellefler tarafından ödenmesi gereken vergilerin tespit edilmesi.
- Vergi kaçak ve kayıplarının tespit edilerek ortadan kaldırmak.
Türkiye’de beyan esasına dayanan vergi türlerini daha çok olması nedeni ile vergilendirmeler de bu esaslara uygun olarak yapılıyor. Yapılacak olan vergi incelemesi ile mükelleflerin beyanlarının doğru olup olmadığı yani ödemeleri gereken gerçek matrahlar belirlenir.
Vergi İncelemesi Yapmaya Yetkili Kişiler
Vergi incelemesi yapmaya yetkili kişiler, Vergi usul kanununda liste olarak sıralanmıştır.
Vergi incelemesi yapmakla yetkili olan kişiler şunlardır;
- Vergi müfettişleri.
- Vergi müfettiş yardımcıları.
- İlde bulunan en yüksek mal memuru.
- Gelir idaresi başkanlığının merkez ile taşra teşkilat kadrolarında müdür olarak görevli olanlar.
- Vergi dairesi müdürleri.
Söz konusu incelemeyi yapacak kişilerin tümü kamu görevlisidir. Vergi incelemesini bu kişilerden başkaları, ne sebeple olursa olsun yapamazlar.
Vergi İnceleme Türleri
Vergi usul kanuna göre sınırlı inceleme ve tam inceleme olmak üzere iki tür vergi incelemesi bulunuyor. Tam inceleme de zamanaşımı süresi içindeki her çeşit vergi incelenebilirken, sınırlı incelemede ise sadece bir vergi türü için inceleme yapılabiliyor.
Vergi İncelemesinin Sebepleri
Vergi usul kanununa göre, defter ve hesap tutma zorunluluğu olan tüm mükellefler (gerçek ya da tüzel kişiler olabilir) vergi incelemesine tabi olmaktadır. Söz konusu mükelleflerin, daha önceden vergi incelemesine tabi tutulmuş olmaları, yeniden inceleme yapılmasına engel teşkil etmez. Verginin tarh edilmesinden başlayarak beş yıl öncesine kadar tutulan defter ve hesapların, incelemesi yapılabilir.
Mükellefler hakkında yapılacak vergi incelemesinin sebepleri değişebilse de, en yaygın olan sebeplerden bazıları şunlardır;
İhbar yapılmış olması: bazı kişiler, vergi mükellefinin vergi kaçırdığına dair ihbarda bulunabilir. Bu ihbarın, özellikle somut delillerle yapılmış olması incelemenin gerekliliğini arttırır. Yapılan ihbarlar, aygın olarak aynı iş yerinde çalışanlar ya da çalışmış olanlar tarafından yapılır.
Genellikle bu ihbarı yapan kişiler şu şekilde sıralanabilir;
- Eski çalışanlardan, iş yerinden memnuniyetsiz olarak ayrılmış olanlar: bu kişiler ihbar sıralamasında ilk sıralarda yer alır ve işten ayrılırken, iş yerine ait belgeleri de yanlarında götürürler.
- Değişik nedenlerden dolayı, anlaşmazlık yaşayan iş ortakları.
- İş yeri sahibinin sorun yaşadığı aile bireyleri ya da akrabaları.
- Aynı sektörde faaliyet gösteren rakipler.
- Haklarını alamadıklarını düşünen mevcut iş yeri çalışanları.
- Müşteriler ya da söz konusu iş yerine mal veya hizmet satan firmalar.
Sektör incelemeleri: Sektör incelemeleri de vergi incelemesinin sebepleri arasında önemli yer tutar. İnceleme yapılacak olan vergi mükellefinin durumunda risk olmamasına rağmen, faaliyette bulunduğu sektörün vergi incelenmesine gerek duyulabilir. Bu durumda, söz konusu faktörde faaliyet gösteren tüm mükellefler incelemeye tabi tutulurlar. Burada önemli olan husus, sektör incelemesi için mutlaka geçerli bir sebep bulunması gerektiğidir.
Risk analizi sonuçları: Vergi mükellefleri, günümüzde tutmuş oldukları kayıtlar ile defterlerindeki işlemleri, elektronik ortam üzerinden vergi idarelerine gönderiyorlar. Bu sayede, vergi denetçileri çok kısa bir sürede risk analizi yapabiliyorlar ve bu analiz sonucunda vergi incelemesine gerek olup olmadığına karar verebiliyorlar.
Karşılıklı inceleme: Vergi mükellefinin ticari ilişkisi olan başka bir firma vergi incelenmesine tabi tutulmuşsa, diğer firma da buna paralel olarak aynı incelemeye tabi tutulabilir.
Bunların yanı sıra, MASAK’a iletilen şüpheli işlemlerden dolayı da vergi incelemeleri yapılabilir.
Vergi İncelemesine Tabi Olan Kişiler
Vergi incelemesine tabi olan kişiler, vergi usul kanununda sıralanmıştır. Bu kanuna göre; defter ve hesap tutma zorunluluğu olan tüm mükellefler (gerçek ya da tüzel kişiler olabilir) vergi incelemesine tabi olmaktadır. Ayrıca evrak ve kayıtları, koruma ve beyan etme zorunluluğu olan mükellefler (gerçek ya da tüzel kişiler olabilir) de vergi incelemesine tabi olurlar. Bu kapsamda, defter tutmak zorunda olan ticaret şirketleri, ticaret ve sanat uzmanları, vakıf ve derneklerin iktisadi işletmeleri ile çiftçiler ve serbest meslek faaliyeti yürütenler de vergi incelemesine tabidirler.
Vergi İncelemesinin Zamanı ve Vergi İncelemesinde Zamanaşımı
Vergi usul kanununa göre, vergi incelemesinin ne zaman yapılacağı hakkında, vergi mükellefine bilgi verilme zorunluluğu bulunmuyor. Vergi incelemesi, vergi tarhından itibaren (tarhın belli olduğu yılbaşından itibaren) beş yıl içinde yapılabilir. Bu süre vergi incelemesi için zamanaşımı süresidir. Söz konusu beş yıllık süre sonunda, vergi mükellefinden vergi alacağı olsa bile, zamanaşımına uğradığı için tahsil edilemez.
Vergi inceleme süresi ile ilgili vergi usul kanunda şu esaslar belirtilmiştir;
- Vergi incelemelerinin, imkân olan en kısa sürelerde tamamlanması gereklidir
- Vergi incelemesi, tam inceleme olarak gerçekleşiyorsa maksimum bir yıl, sınırlı inceme yapılıyorsa maksimum altı ay içinde bitirilmelidir.
- Vergi incelemesinde, gerekli olduğu durumlarda ek süre verilebilir. Bunun için incelemeyi yapan tarafından, belirtilen sürelerin bitmesine on gün kala yazılı olarak talep edilmesi gereklidir. Bu durumda sınırlı ve tam incelemeler için en fazla altı ay, KDV iadesi ile ilgili yapılan vergi incelemelerde ise en fazla iki ay daha ilave inceleme süresi verilebilir.
- Vergi incelemesi yapılırken, inceleme işlemini yapan kişiler değişse bile inceleme süreleri değişmez. İnceleme ile ilgili yeni görevlendirilen kişiler de kalan süre içinde incelemeyi tamamlamak zorundadır.
Ayrıca, sınırlı inceleme olarak başlayan vergi incelemesi, bazı gerekliliklerden dolayı tam incelemeye dönüşürse, inceleme tarihi sınırlı inceleme tarihinden başlatılmalıdır.
Vergi İncelemesi Yapılacak Kişiler (Mükellefler) Nasıl Tespit Edilir?
Risk analiz merkezi (vergi denetim kurulunun bünyesinde bulunur), vergi mükelleflerinin riskli olup olmadığını yaptığı analizler ile belirlemektedir. Bu kapsamda riskli olarak belirlenen vergi mükelleflerinin vergi incelemeleri yapılır.
Bu yöntem dışında ise, vergi incelemesi yapılacak kişiler şu şekilde de belirlenebilir;
- İhbar ya da şikâyetin olması durumunda.
- Vergi mükellefinin ticari ilişkisi olan başka bir firma, vergi incelenmesine tabi tutulmuş ve herhangi bir usulsüzlük tespit edilmişse.
- Vergi incelemesi talebi, kamu kuruluşlarından gelmişse.
Söz konusu durumlardan hiçbiri olmasa dahi, kanunda belirtilen vergi mükellefleri vergi incelemesine tabi tutulabilirler.
Vergi Müfettişi Tarafından Vergi İncelemesi Yapılması
Vergi usul kanununa göre, vergi incelemesi yapacak olan vergi müfettişlerinin uyması gereken esaslar bulunmaktadır.
Bu esaslar şu şekilde sıralanmıştır;
Risk analizleri sonucunda vergi incelemesi yapılmasına karar verilen vergi mükellefinin dosyası, vergi müfettişine yazılı olarak teslim edilir. Bu dosyada; inceleme konusu, inceleme dönemi ve inceleme süresi gibi konular bulunur.
Vergi müfettişi, incelemesi yapılacak olan vergi mükellefine kimliğini ibraz eder ve inceleme başlama tutanağını imzalar (tutanak vergi mükellefi tarafından da imzalanır).
Bu tutanakta şu hususlara yer verilir:
- İnceleme yapılacak olan kişiye ait kimlik, unvan ve adres bilgileri.
- İncelemenin türü, gerekçesi, konusu ve dönemi.
- İnceleme yapılacak kişinin yasal hakları.
- Düzenleme yer ve tarihi ile imzalar.
Vergi müfettişi incelemesini yaptıktan sonra bir sonuç raporu hazırlayarak, kendisini görevlendiren makama sunar.
Vergi İncelemesinin İptali İçin Dava Açılabilir mi?
Vergi kanununa göre vergi incelemeleri kesin bir işlem olarak kabul edilmediğinden, idari işlem olarak sayılmaz. Bu nedenle de vergi incelemesinin iptali için dava açılamaz.
Dilerseniz iş hukuku ve vergi hukuku sayfasına da göz atabilirsiniz.
Yazar : Av. Anıl Can Soysüren
