Çalışanların birçoğu kendilerine tanınan hakları tam olarak bilmedikleri için, bu hakların çoğunu kullanamayarak mağduriyetler yaşıyor. Bunlardan biri de ücretsiz izin uygulaması olarak karşımıza çıkıyor ve uygulamanın sağladığı haklar nerede ise büyük bir çalışan kesimi tarafından tam olarak bilinmiyor. Bu uygulamadan haberi olmayan çalışanlardan bir kısmı ise işlerinden ayrılmak zorunda bile kalıyorlar.
Ücretsiz İzin Nedir?
Ücretsiz izin, genel anlamı ile iş sözleşmesinin belirli bir süre için askıya alındığı ve bu süre içinde ücretin ödenmediği bir izin türüdür. Söz konusu ücretsiz izin uygulaması, işçiler ve memurlar için değişiklik göstermektedir. Ücretsiz izinin tarafların anlaşmasından ve kanundan doğan olmak üzere iki türü bulunuyor.
Ücretsiz izin bir bakıma, işçinin ve işveren birbirlerine karşı olan borçların, belirlenen bir süre için ertelenmesi anlamına da gelir. Bu borçlar işverenin ödeme yapma borcu, işçinin ise iş görme borcudur. Çalışanlar ile işverenlerin, kendiliğinden ücretsiz izin uygulama hakkı bulunmuyor.
Memurlar İçin Uygulanan Ücretsiz İzin Türleri Nelerdir?
Memurlar için ücretsiz izin uygulamaları, işçilerinkinden farklılık gösterir. Memurlar için ücretsiz izin türleri amirin takdirine bırakılan ve amirin takdirine bırakılmayan olmak üzere iki başlık altında bulunmaktadır.
Amirin takdirine bırakılan ücretsiz izin türleri şu şekilde sıralanabilir;
- Ağır hastalık ve hayati tehlikenin var olması durumunda verilen ücretsiz izin: Memurlar bu izni refakat izninin bitiminden sonra ve en fazla 18 ay olarak alabilirler. Bunun için bakmakla yükümlü olduğu ya da bakmakla yükümlü olmasa da refakat etmezse hayati tehlike oluşabilecek kişiler (anne, baba, kardeş, eş ve çocuklar) için alabilir. Bu iznin verilmesi için, refakat edilecek kişi ile ilgili geçerli bir sağlık kurulu raporunun olması gereklidir.
- Öğrenim ya da görev nedeni ile eşlere verilen ücretsiz izin: Bu izin yurt içinde veya yurt dışında devlet ya da burslu olarak öğrenim ya da görev için atanan kişilerin memur olan eşlerine verilir. Bu iznin verilebilmesi için, görevlendirme veya öğrenimin süresinin en az altı ay olması gereklidir. Memur olan eşlere bu kapsamda verilecek ücretsiz izin süresi ise, öğrenim veya görevlendirmenin süresince olmaktadır.
- 5 yıllık hizmet süresinin tamamlanması: Memurlar, beş yıllık hizmet sürelerini doldurduktan sonra ve herhangi bir mazeret göstermeksizin ücretsiz izin alabilirler. Bu izin memuriyet boyunca iki defa ve toplamda 12 ay olarak kullanılabilir.
Amirin takdirine bırakılmayan ücretsiz izin türleri şu şekilde sıralanabilir;
- Doğum nedeni ile: Doğum nedeni ile verilen ücretsiz iznin süresi 24 aydır. Bu izin devlet memuru olan kadına verilen analık izninin bitiminden sonra verilir. Eşi doğum yapan memurlara da istekleri halinde, 24 ay ücretsiz izin verilmektedir.
- Askere gidenlere: Askerlik görevini yapmak için, birliklerine katılmak zorunda olan devlet memurlarına da görevlerinin bitimine kadar ücretsiz izin verilir.
Evlat edinme yolu ile çocuk sahibi olan devlet memurlarına da doğum nedeni ile olduğu gibi 24 ay ücretsiz izin verilir.
Tarafların Anlaşmasından Doğan Ücretsiz İzin Uygulaması Nedir?
Tarafların anlaşmasından doğan ücretsiz izin uygulamaları ile ilgili, iş hukukunda herhangi bir düzenleme bulunmuyor. Bu konunun işlerlik kazanması ise daha çok Yargıtay’ın vermiş olduğu kararlar doğrultusunda oluyor.
İşverenlerin bir kısmı, herhangi bir kanuni gerekçe olmaksızın, çeşitli bahanelerle işçilere ücretsiz izin verme yoluna gitmektedir. Bu uygulama kanunsuz bir uygulamadır. İşverenler ile işçiler aralarında yaptıkları iş sözleşmesinde, ücretsiz izin verilmesi ile ilgili şartları belirleyebilirler.
Bunun yanı sıra toplu iş sözleşmelerinde de ücretsiz izin uygulamaları ile ilgili esaslar belirlenebilir. Bu sözleşmelerden herhangi birinde söz konusu düzenleme yapılmışsa, işverenin ücretsiz izin verme hakkı doğar. Bunların yanı sıra, iş sözleşmesinde bulunmamasına rağmen, iş sözleşmesinin geçerli olduğu süre içinde işveren ile işçi anlaşma yaparak da ücretsiz iznin şartlarını belirleyebilirler.
Kanundan Doğan Ücretsiz İzin Uygulaması Nedir?
İş kanununda ücretsiz izin uygulamaları ile bazı düzenlemeler bulunmaktadır.
Bunlar şu şekilde sıralanmıştır;
- Ücretsiz yol izni: Çalışanlar, izinlerini çalıştıkları yerden başka bir yerde geçireceklerse, ücretli izin süreleri kısalmasın diye, yolda geçen süreleri ücretsiz yol izni olarak alabilirler. Bu izin süresi ise kanuna göre en fazla 4 gün olarak sınırlanmıştır.
- Ücretsiz Analık izni: Hamile çalışanlara doğum öncesi ve sonrasında toplamda on altı hafta olacak şekilde ücretli izin verilmektedir. Annenin talebi doğrultusunda, bu izinin bitiminden itibaren altı aya kadar ücretsiz izin de verilebilir.
Bu izinlerin yanında, işçilerin evlenmesi ya da birinci derecede yakınlarının ölümünde 3 gün ücretli izin verilmektedir. Bu süre sonunda, talep edilen makul süreler için ücretsiz izin verilebilir.
Ücretsiz İzin Şartları Nelerdir?
İşveren tarafından verilecek olan ücretsiz izinin; kanuna ve sözleşmeler uygun, zorlayıcı bir nedene bağlı ve yazılı olma şartları bulunmaktadır. Çalışanların talepte bulunacağı ücretsiz izinlerde ise; mazeretin belirtilmesi, kanuna uygun olması ve yazılı olarak bildirilmesi şartları bulunmaktadır.
Ücretsiz izin ayrıca, çalışanın kıdem tazminatı süresini de etkilemektedir. Çalışanın iş akdi belirli bir süre için askıya alındığından, bu süre kıdem tazminatına eklenmez. Bunun yanı sıra, ücretsiz izin kullanan işçinin bu süre içinde sigortası da yatırılmaz fakat ilk 10 gün için, sağlık hizmetinden yararlanma hakkı bulunur.
Ücretsiz İzin Teklifi Nasıl Olmalıdır?
İşveren tarafından yapılacak olan ücretsiz izin teklifinin mutlaka yazılı olması gereklidir. Ayrıca bu teklifte talep edilen iznin doğuracağı hukuki sonuçlar da yazılı olarak teklifte bulunmalıdır.
İşçi bu durumda, en geç altı işgünü içinde, teklife yazılı olarak cevap vermek zorundadır. İşçi bu süre içinde teklifi kabul ettiğini beyan ederse ücretsiz izne çıkar, kabul etmediğini beyan ederse teklif geçersiz olur. Çalışanlar da ücretsiz izin taleplerini yazılı olarak yapmak zorundadır.
Doğum Sonrası Ücretsiz İzin
İş kanununda, çalışan kadınların hamileliklerinde kullanacağı izinler de belirlenmiştir. Bu kapsamda hamile çalışan kadına doğum öncesi ile sonrasını da kapsayacak şekilde 16 haftalık ücretli izin hakkı tanınmıştır. Çoğul gebelik olması durumunda ise, doğumdan önceki süreye iki hafta daha ücretli izin eklenmesine hükmedilmiştir.
Annelerin, çocuklarının bebeklik dönemlerinde bizzat kendilerinin yanında bulunmaları ve daha iyi ilgilenebilmeleri için, altı aylık da ücretsiz izin hakkı tanınmıştır. Bu süre kanunda, verilebilecek maksimum izin süresi olarak belirtilmiştir, anneler isterlerse bu sürelerden daha kısa bir ücretsiz izni talep edebilirler.
Bu iznin, işveren tarafından verilmesi zorunludur. İşverenin söz konusu izni vermemesi durumunda ise, çalışan annenin iş akdini haklı fesih hakkını doğurur. Ücretli olan izninin kullanılacağının işverene bildirilmesi zorunlu değilken, daha sonrası için kullanılacak ücretsiz izin için yazılı müracaat yapılması gerekiyor.
Dilerseniz sigortasız işçi çalıştırma yazısına ve iş hukukunda zorunlu arabuluculuk yazısına da göz atabilirsiniz.
Yazar : Anıl Can Soysüren
